Lolhuizen, gedoogkroegen, vrouwencafés en homobars

Utrecht is nooit rijk geweest aan homohoreca, maar de stad kende wel enkele bijzondere gelegenheden zoals de 18e-eeuwse lolhuizen, het eerste vrouwencafé in Nederland en de razend populaire disco De Roze Wolk. Van de geschiedenis van de oudste commerciële homobars is nog weinig bekend. Welke was eigenlijk de eerste? Een naamloze kroeg in de jaren vijftig in de Donkerstraat of Café De Pauw, geopend in 1965? 

Lolhuizen voor sodomieten

Een verre voorloper van de moderne gay bar was het lolhuis, een herberg waar in de 18e eeuw sodomieten elkaar ontmoetten en, al of niet tegen betaling, de liefde bedreven. Een bekend lolhuis in Utrecht was herberg De Wijnkrans bij de Pauluspoort van Hendrick Coopman. Het werd vaak genoemd in de beruchte sodomieprocessen van 1730, al bleef Coopman beweren dat hij geen idee had wat zijn klanten met elkaar uitspookten. Die vertelden echter aan het gerecht dat er een ‘apart Camertie (kamertje) voor manvolck’ was waar ‘slappen dingen styf gemaakt werden’.

Andere herbergen met een sodomitische reputatie in die tijd waren De Levendige Dood aan de noordkant van de Korte Elisabethstraat, Het Kasteel van Vredenburg op de hoek van de Ganzenmarkt en de Korte Minderbroederstraat en een herberg buiten de Tolsteegpoort aan het Vaartse Veer. Eigenaar was de eerder genoemde Hendrick Coopman die in 1728 De Wijnkrans had overgedaan aan zijn broer Willem. Ook aan het eind van de 18e eeuw was er minstens één herberg – eigenaar ene Otterspoor -,  die met een sodomitische clientèle in verband werd gebracht.

De herbergen hadden voor sodomieten niet alleen een seksuele, maar ook een sociale betekenis. Het was dé plek om onder elkaar te zijn en nieuwtjes, tips en roddels uit te wisselen.

Gedoogkroegen

Of er de volgende 150 jaar in Utrecht cafés geweest zijn waar voornamelijk homoseksuele mannen en mogelijk lesbische vrouwen kwamen, weten we niet. Veel zullen het zeker niet geweest zijn.

Ook voor de jaren vijftig van de 20e eeuw is het beeld nog onduidelijk. Een oud-agent van de zedenpolitie noemde in 1985 in een interview de Donkerstraat als locatie van de eerste Utrechtse commerciële homobar. De eigenaren gaven de zedenpolitie een sleutel ‘om af en toe een kijkje te nemen’, wat in de praktijk betekende: om te controleren op de aanwezigheid van minderjarigen en op het (verboden) dansen van mannen met elkaar. Volgens een collega van deze agent zouden veel homo’s elkaar ook ontmoet hebben in café Arie (Vermeulen) in de omgeving van de Predikherenstraat.

Een belangrijke bron voor de geschiedenis van de Utrechtse homohoreca zijn de gesprekken die Heleen Weijkamp in 1994 voerde met elf homoseksuele mannen en twee lesbische vrouwen, toen in leeftijd variërend van 34 tot 80 jaar. Geen van hen noemt de Donkerstraat of Café Arie. De bars die ze voor de jaren vijftig wel vermelden waren geen exclusieve homobars, maar cafés waar de kans dat je ‘gevoelsgenoten’ ontmoette groter was dan elders, Voorbeelden: de Black Horse Bar in de Drieharingstraat (klassieke inrichting vol klokken en tierelantijnen, een pianist en een bartender in battle-dress), Artiestencafé Musica in de Loeff Berchmakerstraat (nachtcafé met veel acteurs, jazzmuzikanten en radiomensen) en Café Kees en de Willemsbar in Wijk C (‘van vuilnisman tot jurist’). In 1959 voegde Het Pandje – nog altijd aanwezig in de Nobelstraat – zich bij het rijtje kroegen waar homo’s te midden van allerlei andere nachtbrakers getolereerd werden.

De White Horse Bar in de Voorstraat en de Jaarbeurs- of Ritzer-bar op het Vredenburg waren populair omdat een van de barmannen ‘van de familie’ was. Over de laatste vertelde Harald Kettlitz in 1994:

Bij de Ritzer-bar stond een homo achter de bar, Jackie. En Jackie was een bezienswaardigheid. Bruno, zijn tegenhanger was een nors mens maar als Jackie er was, dan was het gezellig. Jackie bemoederde, was heel verzorgend (…) Bovendien was hij niet voor de poes. Hij vertelde altijd dat hij als hofmeester op de Holland Amerika Lijn had gewerkt. Of het waar is weet ik niet, maar als er ellende was in de bar dan rommelde hij ze wel achter mekaar de deur uit. Maar wel op een correcte, leuke manier.

Voor al die kroegen gold dat homo’s er gedoogd werden – ze brachten geld in het laatje – zolang ze maar geen aanstoot gaven.

Exclusieve homobars

Dankzij de grotere openheid over homoseksualiteit in de jaren zestig en de toenemende welvaart werden ook in provinciesteden als Utrecht de eerste exclusieve homobars geopend. Amsterdam, Rotterdam en Den Haag kenden die al veel langer.

De eerste waarvan we de naam en het precieze adres weten, is Café De Pauw, in 1965 geopend aan de Oudegracht 64. Daar zit sinds 1987 Utrechts oudste nog bestaande queer café Body Talk. Volgens bezoeker Wim van Hees was De Pauw

een gezellige bruine kroeg, links de bar en aan de rechterkant tafeltjes waar je aan kon zitten. Het publiek was heel gemengd in die tijd, jong en oud door elkaar.

In 1968 opende aan de Oudegracht 49 De Adonis met als eigenaar de Utrechtse zanger Don Mercedes, die later naam maakte met de hit ‘Rocky’ (1975). Met een grote dansvloer was De Adonis de eerste homodancing in de stad waar ook speciale avonden met travestie-acts plaatsvonden. Een bijzonderheid waren de telefoons die bij de tafeltjes aan de wand hingen. Daarmee kon je bellen naar een ander tafeltje als daar iemand zat die je aantrekkelijk vond (een indirecte manier populair in veel andere bars was het door de barman laten bezorgen van een pilsje bij iemand die je interesse had: ‘alsjeblieft, deze komt van die meneer op de hoek van de bar’). De Adonis sloot na vijf jaar.

Vanaf midden jaren zestig tot nu heeft Utrecht een stuk of 30 homobars gekend. Dat lijkt veel, maar er bestonden er steeds maar enkele tegelijk en de meeste hielden het niet langer dan een paar jaar vol. Tot midden jaren zeventig waren het vooral ‘nichtenkitten’ met geblindeerde ruiten en dichte deuren. Internationaal herkenbare kroegnamen als Incognito, La Vie en Rose en Adonis wezen de goede verstaander de weg. Om binnen te komen moest je aanbellen waarop een portier je toeliet als je een bekende was of als je bevestigend antwoordde op de vraag of je wist wat voor gelegenheid je ging betreden.

Uit of in de kast

De variatie in de Utrechtse homohoreca in de jaren zeventig en tachtig weerspiegelde het verschil tussen meer activistische openlijke homo’s en lesbo’s en zij die zich meer gedeisd hielden of in de kast bleven. Tot de eerste groep hoorden uiteraard de oprichters en bezoekers van vrouwencafé De Heksenketel, de jongeren van het PANN-café, de bezoekers van de op integratie gerichte PANN-feesten en een belangrijk deel van het COC-publiek.

In hetzelfde jaar dat de Heksenketel opende, 1975, ging ook de Sobrinobar van start, een ouderwetse besloten nichtenkit die anders dan veel voorgangers druk bezocht werd en het ruim tien jaar zou volhouden. Portier was Annemarie Noot, in de Utrechtse scene een bekende figuur die later ook aan de deur van andere homokroegen haar mannetje zou staan. ‘Het Sob’ zoals de bar ook wel genoemd werd, was ook populair onder COC-activisten die na het sluitingsuur van het eigen trefcentrum nog door wilden feesten. Een van hen, Kees van den Berg, herinnert zich in een interview uit 1994:

‘De Sobrino-bar dat was zo’n pluche-kroeg waar het al gauw ‘rel-del’ was. Daar kwamen de relnichten, en die kwamen niet op het COC (…) Die nichten vonden het COC maar niks en als je van het COC kwam, dan noemden ze je ook ‘student’. (…) Er kwamen ook veel oudere mannen, getrouwd, en die probeerden dan een relatie aan te knopen.’

Voor alle bars, behalve natuurlijk de Heksenketel, gold dat vrouwen er ver in de minderheid waren. Daar kwam verandering in met Het Everzwijn aan de Loeff Berchmakerstraat (1974-1979). Ook in Navratilova (1995-1997) aan het Lucasbolwerk kwamen voornamelijk vrouwen.

Het Everzwijn was de eerste commerciële bar waar je gewoon naar binnen kon kijken. In de Gouwe Gheijt aan de Oudegracht (waar nu Café België zit) ging in 1982 nog een stap verder. De eigenaar schafte de portier af en had ’s zomers een terrasje op de stoep. Net als andere homohoreca in Utrecht leed het café onder een weinig professionele bedrijfsvoering en ging het al na twee jaar failliet.

De Roze Wolk

Een constante factor in het steeds veranderende aanbod aan mogelijkheden voor ontmoeting in de Domstad waren gedurende de jaren zeventig en tachtig de maandelijkse PANN-feesten. Daar kwamen veel verschillende mensen op af: flikkers, potten, biseksuelen, trans-personen én hetero’s. Jan Scheepstra en Ton Alkemade namen het initiatief tot een discotheek voor een vergelijkbaar publiek, maar dan niet een keer per maand, maar vijf keer per week.

Homodiscotheek De Roze Wolk werd vanaf de opening op 4 april 1982 een enorm succes en al gauw stonden de rijen voor de deur van de werfkelder Oudegracht 43 waar plaats was voor zo’n 250 bezoekers. ‘Ondanks de drukte, de sigarettenrook en hitte, het zuurstofgebrek en zweet, was het de hotspot van Utrecht’, aldus het gedenkboek uit 2018. Voor vele homo’s en lesbo’s werd de Wolk een tweede en in moeilijke tijden soms een eerste thuis. Dat gold ook voor De Wolkenkrabber, het café erboven dat in oktober 1984 op straatniveau geopend werd.

De Wolk werd driemaal verbouwd en uitgebreid, stelde aparte mannen- en vrouwenavonden in toen heteroseksuele bezoekers te veel de sfeer gingen bepalen en organiseerde legendarische thema- en verkleedfeesten. Met De Wolkenkrabber en de in 1987 geopende Body Talk schuin aan de overkant van de gracht zou De Wolk ruim twintig jaar het centrum van het Utrechtse homo- en lesbische uitgaansleven blijven. Bezoekers kwamen niet alleen uit Utrecht, maar van heinde en verre, zelfs uit, toen nog Gay Capital Amsterdam. Ook Robbert Kalff, nu eigenaar van Café Kalff kwam er. Als 16-jarige was hij er vroeg bij:

Ik had net een brommertje. Vanuit Woudenberg reed ik toen drie kwartier lang naar Utrecht. Ik vond het feestje doodeng. Er waren mensen die in mijn ogen al erg zelfverzekerd leken. Het gaf een hoop indrukken.

Twee volhouders

In de 21e eeuw veranderde de manier waarop veel mannen en vrouwen contact leggen met seksegenoten. Het leggen van contacten vindt nu steeds meer plaats via internet en speciale dating apps. Grootschalige parties op bijzondere locaties, zoals in Utrecht Rubber, hebben veel publiek weggehaald uit de traditionele uitgaansgelegenheden. Vooral jongeren hebben minder behoefte aan aparte lhbti+ bars en voelen zich meer thuis onder een breed samengesteld divers en inclusief publiek. Dat is bijvoorbeeld te vinden in het Utrechtse politiek-culturele café ACU aan de Voorstraat, ook befaamd vanwege de queer Cruise Control parties.

Overal in het land sloten de afgelopen vijftien jaar homokroegen en waar ze bleven was het recentelijk de covid-epidemie die ze vaak alsnog de das omdeed. Teruglopende bezoekersaantallen leidde in 2006 tot de sluiting van zowel De Roze Wolk als De Wolkenkrabber. Het bovengrondse café bleef queer: eerst als Chueca en sinds 2011 als Café Kalff.

Dat een regenboogcafé anno 2023 nog volop reden van bestaan heeft, bewijst naast Kalff ook Bodytalk, in 1987 opgericht door Feibe Zweers. Toen zijn oorspronkelijke ‘mannencafé’ in 2008 op de rand van een faillissement balanceerde, gooide hij het roer drastisch om. Zweers zegde het contract met de bierleverancier op, werd zelfstandig, moderniseerde het interieur, gooide de gokkasten eruit en de ramen open en begon met speciale evenementen als karaokeavonden en pubquizzen. Een ongekend succes werd de Facebookpagina met foto’s van bezoekers – de tijd dat je stiekem een homokroeg bezocht, ligt ver achter ons. Dat geldt ook voor de stamgasten van Bodytalk onder wie de leden van lhbtqia+ studentenvereniging Anteros.

Maurice van Lieshout

Utrechtse ‘homohoreca’ door de eeuwen heen

Lolhuizen 18de eeuw

De Levendige Dood, noordzijde Korte Elisabethstraat
De Wijnkrans (Hendrick Coopman), bij de Pauluspoort
Jeremie (?) (Hendrik Coopman), Buiten Tolsteegpoort / Vaartse Veer
Het kasteel van Vredenburg (Evert Hartkamp),  hoek Ganzenmarkt / Korte Minrebroederstraat
Onbekend, eigenaar Otterspoor

Homovriendelijke of door homo’s gefrequenteerde café’s jaren 50

[19??-1970] White Horse Bar, Voorstraat 8?
[1946-1994] Black Horse Bar, Drieharingstraat 1- 3
[1924-1977] Ritzer’s Jaarbeursbar, Vredenburg 39
[19??-1962] Artiestencafé Musica, Loeff Berchmakerstraat
[1954-1995] Café Kees, Willemstraat 37
[19??-??] Willemsbar, Willemstraat 12
[19??-??] Café De Lindebar, Nieuwegracht 197
[1959-heden] ’t Pandje, Nobelstraat 11 / 23 / 193

Homohoreca vanaf jaren 50

[1950-1953] COC De Grot, Oudegracht 333 a/d werf
[195?-??] ??, Donkerstraat
[??-??] café Arie Vermeulen, omgeving Predikherenstraat
[1964-1979] COC Trefcentrum, Nieuwegracht 28 a/d werf
[jaren 60] ??, bij Visschersplein
[1965-1969] Café De Pauw, Oudegracht 64?
[1967-1968] Paddy’s Bar, Oudegracht 47
[1967-1974] La Vie en Rose (of Club 234), Oudegracht 234
[1968-1973] De Adonis (disco), Oudegracht 39
[1968-1969] De Sevenclub, Zadelstraat / Boterstraat
[1969-1972] Panncafé, Nieuwegracht (1969) / Kargadoor Oudegracht (1970-72)
[1969-heden] Pann-feesten, diverse locaties, tegenwoordig Tivoli-Vredenburg
[1969-1973] JJ-Club, Oudegracht 70?
[1971-1972] De Berenclub, Oudegracht a/d werf ?
[1972-1973] Incognito, Jansdam 3
[1974] Nederlandse Travestieten Vereniging (N.T.V.), Loeff Berchmakerstraat 4
[1974-1979] Het Everzwijn (vooral vrouwen), Loeff Berchmakerstraat 10
[1975-1978] De Adonis, Oudegracht 70?
[1975-1988] De Heksenketel (vrouwen), Oudegracht 261
[1975-1986] Sobrino Bar, Hamburgerstraat 17
[1978-199?] Pann-kaffee, Oudegracht 255 a/d werf / 275 / 219 etc
[1979-2007] COC, Oudegracht 221
[1982] Club 44  (brandde na twee dagen af), Verenigingsdwarsstraat 5
[1982-1984] In de Gouwe Gheyt, Oudegracht 196
[1982-2006] Homodisco De Roze Wolk, Oudegracht 43 a/d werf
[1984-2006] Homocafé De Wolkenkrabber, Oudegracht 47
[1984-1985] De Gay-bar, Blauwkapelseweg
[1986-1987] De Scarabee, Bemuurde Weerd OZ 40
[1986-1987] Bert’s Gay-Bar, Hamburgerstraat 17
[1987-heden] Body Talk, Oudegracht 64
[1987] Wells Fargo, Hamburgerstraat 17
[1987] Hudson Bar, Bemuurde Weerd OZ 40
[1987-1994] De Groene Sluis, Bemuurde Weerd OZ 40
[1987-1990] Witch (vrouwen), Oudegracht 64 (kelder Body Talk)
[1989-??] Ons Slag Mensen /O.S.M. (feesten), Sociëteit De Vereeniging, Mariaplaats 14
[1993-??] De Concurrentie, Predikherenstraat 5
[1995-1997] Navratilova (vooral vrouwen), Lucasbolwerk 1
[2002-heden] Cruise Control (feesten), meerdere locatie, ACU, De Helling, Ekko
[2007-2011] Chueca, Oudegracht 47
[2011-heden] Café Kalff, Oudegracht 47
[2014-heden] Rubber (feesten), Club Basis, Oudegracht a/d Werf 97
[2019-heden] Queer in Wonderland (feesten van transfeministisch collectief), Ekko

Aanvullende informatie: info@queerustories.nl