Eerste vrouwenboekhandel en -café in Nederland
In de zomer van 1974 ontstond bij Dorelies Kraakman en Sylvia Bodnár het idee voor een feministische boekwinkel in Utrecht. De lesbische geliefden signaleerden in de bloeiende vrouwenbeweging een enorme behoefte aan ‘dokumentatie’, maar boeken over vrouwen, emancipatie en feminisme waren destijds nauwelijks te vinden in algemene en linkse Utrechtse boekwinkels als Broese of De Rooie Rat (1972-2015). Daarom richtten zij de allereerste vrouwenboekwinkel van Nederland op: de Heksenkelder.
Tegen het einde van de jaren zestig kwam een nieuwe generatie feministen in actie voor de emancipatie van vrouwen. Lesbiennes waren vanaf het begin van die ‘tweede feministische golf’ betrokken bij groepen als Man Vrouw Maatschappij (1968) en Dolle Mina (1969), maar stuitten in de vrouwenbeweging regelmatig op heteronormativiteit. Lesbisch-feministische initiatieven voerden daarom vaak een dubbele agenda, tegen discriminatie op basis van sekse en seksualiteit. Dat geldt zeker ook voor de Utrechtse vrouwenboekwinkel De Heksenkelder, die sinds 1984 Savannah Bay heet.
‘de Heks’
In 1970 ontstonden de eerste feministische boekwinkels in de Verenigde Staten. Sylvia Bodnár (1946-2010) en Dorelies Kraakman (1946-2002) wisten daarvan, en wilden ook zoiets realiseren. Hun plannen behelsden echter meer dan een winkel. Er zou ook een café moeten komen, ruimtes voor vergaderingen van emancipatiegroepen, exposities van kunstenaressen, discussies, theater, muziek en een speelruimte voor kinderen. Op 3 december 1975 opende dat multi-complex aan Oude gracht 261, met café De Heksenketel op straatniveau en boekwinkel De Heksenkelder in de werfkelder.
Met ‘De Heks’ streefden Bodnár en Kraakman naar ‘emancipatie van de mens’. Dat ideaal was algemeen geformuleerd, maar lesbianisme speelde een centrale rol in hun feminisme. Bodnár en Kraakman zochten bij de uitwerking van hun plannen voor een boekwinkel met café daarom niet alleen contact met groepen als MVM en Dolle Mina, maar ook met het COC en Groep 7152 voor lesbische en biseksuele vrouwen. Vanaf de opening van de winkel bestond een belangrijk deel van het aanbod uit boeken in de categorie ‘lesbies bestaan’, en de vrouwen die als collectief het café en de boekwinkel runden identificeerden zich vrijwel allemaal als lesbisch.
Rond 1980 gingen de oprichtsters andere dingen doen. Bodnár was haar eigen uitgeverij Vrouw Holle begonnen en werd radiopresentator. Kraakman vertrok naar Amsterdam om geschiedenis te studeren. Ze werd medeoprichter van Lesbisch Archief Amsterdam (1983), fonds Mama Cash (1983) en gaf mede vorm aan de vakgroep Homo- en Lesbische Studies van de Universiteit van Amsterdam.
Savannah Bay
Het collectief van ‘de Heks’ raakte begin jaren 1980 in een crisis over de te volgen koers en de financiën. De boekhandelsvrouwen splitsten zich ten slotte af. In november 1984 openden ze aan Telingstraat 13 vrouwenboekwinkel Savannah Bay. De nieuwe naam was ontleend aan een toneelstuk van de Franse schrijfster Marguerite Duras.
Lesbische boeken waren ook in Savannah Bay ruim voorradig. De winkel werd ook nog altijd gerund door een collectief van voornamelijk lesbische vrouwen. Het collectief brokkelde echter af in de jaren 1990, toen feminisme ‘uit’ raakte en uitkeringsinstanties vrijwilligers onder druk zetten om betaalde arbeid te zoeken. De winkel kwam in financieel zwaar weer, maar op 1 februari nam Marischka Verbeek, één van de laatst overgebleven collectiefleden, Savannah Bay over.
Verbeek gaf Savannah Bay een doorstart. Ze transformeerde de vrouwenboekwinkel tot een algemene boekwinkel en ontmoetingspunt voor iedereen geïnteresseerd in literatuur, gender, diversiteit, en LHBTI+-thematiek. In juni 1997 opende Verbeek een afdeling boeken voor homomannen. Tien jaar later, in 2007, maakte zij als eerste boekwinkel in Nederland ruimte voor een afdeling transgender.
Meer dan een boekhandel
De winkel deed altijd meer dan boekverkoop. Vanaf het begin zijn vanuit de winkel activiteiten en evenementen van, voor en met de achterban georganiseerd.
De Heks bood al vergaderruimte aan tal van emancipatiegroepen, en er werden tentoonstellingen, lezingen, discussie-, muziek- en spelletjesavonden georganiseerd.
In de jaren tachtig organiseerde Savannah Bay met andere vrouwenboekwinkels in Nederland feministische boekenweken, om meer aandacht voor boeken van vrouwen te stimuleren. Het lokale programma van de eerste vrouwenboekenweek in 1985 bestond onder meer uit een dag met lezingen over ‘Lesbies bestaan’, georganiseerd in samenwerking met het Lesbies Archief Utrecht. In 1989 organiseerde Savannah Bay een laatste vrouwenboekenweekend over ‘Nieuwe Lusten’, met aandacht voor de destijds actuele kwestie of SM-seks door de lesbische en feministische beugel konden.
Toen Savannah Bay de doelgroep in 1997 uitbreidde met homomannen, startte een structurele samenwerking met roze partners in de stad Utrecht – zoals COC, Midzomergracht en PANN. Tijdens de eerste Roze Lente in 1997 organiseerde Savannah Bay een literaire middag: Uit de boekenKast. Dit evenement groeide uit tot vast onderdeel van het jaarlijkse Midzomergrachtfestival voor seksuele diversiteit. Na de verkiezing van Utrecht tot Unesco-City of Literature (2017) kreeg Uit de boekenKast een nieuwe vorm en inhoud als Queering the City of Literature. Fragmenten van door queer schrijvers geschreven teksten worden in de stad opgehangen om deelnemers en passanten te stimuleren tot reflectie op de vraag wat het betekent om als queer lichaam door de publieke ruimte van de Domstad te bewegen.
In 2009 kregen Marischka Verbeek en de vele vrijwilligers van Savannah Bay de Annie Brouwer-Korfprijs, een onderscheiding voor projecten en personen die bijdragen aan de acceptatie en zichtbaarheid van de LHBTI-gemeenschap in Utrecht.
Sindsdien is het regenboogprofiel verder versterkt. Zo hield COC Midden-Nederland vanaf 2009, na verlies van het eigen pand, spreekuren en vergaderingen in de ruimte achter de boekwinkel. Ook andere regenboogorganisaties gebruiken de winkel als plek voor vergaderingen, bijeenkomsten, support groups, opslag en postadres. Clubs als Stichting Transman (2010) en intersectioneel-feministische uitgeverij Chaos (2017) zijn bijna letterlijk op de winkelvloer van Savannah Bay opgericht.
Sinds 2013 is Savannah Bay het Pink Point van Utrecht, ofwel hét informatiepunt voor LGBTQIA-organisaties en activiteiten in de stad.
Marischka Verbeek en Marijke Huisman
Literatuur
Astrid de Beer, ‘Kraakman, Theodora Elisabeth’ in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Kraakman [25/12/2018]
Timo Houtekamer & Lex van Rens, ‘De Heksenkelder werd Savannah Bay’, Oud-Utrecht 93:3 (2020) 59-62.
Marijke Huisman, Suzanne Balm, Suzanne van der Beek, Timo Houtekamer, Onessa Novak en Lex van Rens, Savannah Bay. Geschiedenis van een bijzondere boekwinkel, 1975-2019 (Utrecht 2019)
Marijke Huisman, ‘Emancipatie van de mens’. LGBT-activisme in feministische boekhandel De Heksenkelder / Savannah Bay’, Historica 43: 3 (2020) 16-21
Jann Ruyters, ‘Heldin van het lesbische leven. In memoriam Sylvia Bodnár’, Trouw, 28 juni 2010, https://www.trouw.nl/nieuws/heldin-van-het-lesbische-leven~b98d93b7/
Anthe de Weerd, ‘Feministische brouwsels in borrelende Heksenketel. Bier en boeken in Utrechts eerste vrouwencafé’, Oud-Utrecht 83: 2 (2010) 80-84.