Atalanta, anarkafeministische drukkerij en uitgeverij

Rond 1980 begonnen Rymke Wiersma, Weia Reinboud en anderen vrouwen drukkerij en -uitgeverij Atalanta in Utrecht. Zij creëerden daarmee een platform voor het verspreiden van “aardige filosofie”, waar feminisme, anarchisme, veganisme, antikapitalisme en antiracisme onderdeel van zijn. Dit alles wordt gegoten in de vorm van boeken, affiches, een tijdschrift, spelletjes, muziek en nog veel meer.

Atalanta begon als naamloos initiatief van vier Utrechtse vrouwen, waaronder Rymke Wiersma. De vier wilden eind 1979 de eerste vrouwendrukkerij in Utrecht starten om hun eigen werk te drukken en verspreiden. De vrouwen hadden slechte ervaringen met andere media. Hun ingezonden stukken werden niet geplaatst door kranten of zwaar geredigeerd, zoals hun bericht over een grote anti-pornodemonstratie in Utrecht (1980).

Met schrijven hadden de vier al ervaring, maar niet met drukken. Zij vroegen daarom advies aan Weia Reinboud. Zij had het vak geleerd in een linkse drukkerij, was actief voor vrouwendrukkerij Virginia in Amsterdam en was betrokken bij Tangenland; een plan voor een technische vakopleiding voor vrouwen.

In mei 1980 sloot Reinboud zich aan bij het Utrechtse collectief. De groep ging aan de slag in een kraakpand aan de Ridderhofstad. Toen de verbouwing bijna klaar was, moesten ze het gebouw verlaten en begonnen ze opnieuw aan de Jeremiestraat. Daar was ook het Vrouwenklussencollectief gevestigd, waardoor deze tweede verbouwing vlotter verliep. Inmiddels was de groep geslonken tot twee personen: Rymke Wiersma en Weia Reinboud.

In de beginjaren waren Rymke en Weia vooral te vinden in het (radicaal) feministische en lesbische Utrechtse circuit. Ze bezochten regelmatig café De Heksenketel en boekwinkel De Heksenkelder, en het Utrechtse Vrouwenhuis (gelegen in de Twijnstraat). Daarnaast namen ze – onder andere – deel aan activiteiten zoals de lesbische muziekgroep Ulukhamba (bestaande uit 8-12 vrouwen) waarmee ze ook optraden. Weia was ook actief in de Steungroep Vrouwen in Techniese Beroepen, een vrouwen-acrobatiekgroep. Rymke was ook actief in een theaterspelgroep met vrouwen, in feministische actiegroepen en een groep met “werkloos tuig” in het Vrouwenhuis. Ook sloten ze aan bij acties tegen de verbreding van de snelweg bij Amelisweerd. Buiten Utrecht sloten ze regelmatig aan bij andere radicale vrouwen- of anarchistische groepen.

Queerness

In december 1982 rolde het eerste drukwerk van Atalanta’s persen: een gedicht van Sapfo van Lesbos of Sappho (ca 630-570 vC), vertaald door Weia Reinboud. Vele boekjes en ander drukwerk zouden volgen. Vrouwen, meiden of (vrouwelijke) dieren spelen vaak de hoofdrol in verhalen van Atalanta. Sommige boeken gaan ook specifiek over lesbisch zijn en relaties met andere vrouwen. Zoals Potten, verhalen gedichten (1984), een verhalenbundel van radicale lesbische vrouwen uit Utrecht en Amsterdam. Daarin schrijven Rymke en Weia zelf ook een verhaal over hun geschiedenis samen, in de vorm van twee verhalen in kolommen naast elkaar. In Hondje of: de reisverhalen van Zoa en Welmoed (1984) liet Rymke Wiersma de hoofdpersonen onder andere discussiëren over queer zijn, relaties en gendernormen.

In hun uitgaven ‘vervrouwelijkten’ Weia en Rymke dierennamen, voorwerpen of beroepen, zoals ‘konijninnetjes’ en ‘druksterij’. Deze woorden vormden een alternatief voor woorden waarbij de nadruk op het ‘mannelijke’ ligt. Het woord ‘iemand’, waarvan ‘man’ onderdeel is, werd veranderd in ‘iemens’ of ‘iemeid’. In plaats van zij of hij werd vaak het woord zhij gebruikt. In Radi Radika Radka (1997) werden bewust verwijzingen naar gender en geslacht vermeden.

De Atalanta-vrouwen waren radicaal-feministen. Ze streefden naar de creatie van een cultuur waarin vrouwen centraal stonden en drukten stickers voor onder andere Utrechts vrouweneethuis Eucalypta, Utrechtse Vrouwenradio Het Wijff van Groll en een affiche en stickers voor Utrechts Lesbies Festival Pottenpracht. In de regel nam Atalanta drukopdracht aan die technisch uitgevoerd konden worden en waar ze inhoudelijk achter stonden. Na een aantal jaar werk voor anderen gedrukt te hebben ging Atalanta nog meer focussen op het uitgeven van eigen werk.

Verzet tegen heteronormativiteit en het deelnemen aan een lesbische of ‘pottencultuur’ hoorde bij het radicaal-feminisme van Atalanta. In het begin noemden ze zich vrouwendrukkerij, en soms ook ‘pottendrukkerij’. Maar Rymke en Weia noemden zichzelf al snel ‘anarkafeministen’ en beperkten hun teksten en uitgaven zeker niet tot de thema’s seksualiteit en gender. Atalanta’s filosofie is juist alomvattend en intersectioneel, vormen van onderdrukking zijn immers aan elkaar verbonden.

Anarkafeminisme

De reikwijdte van de Atalanta-filosofie zit al in de naam. Die verwijst niet alleen naar de vlindersoort, maar ook naar een voor de oprichtsters inspirerende fabel over een Griekse koningsdochter die opgroeide tussen dieren in een gebergte. Bovendien konden de A’s in Atalanta gemakkelijk vervangen worden door het logo van het anarchisme, dat zich verzet tegen alle machtsverhoudingen en vanaf het begin leidend was voor de groep. In het door Weia ontwikkelde lettertype “Atalanta” zit ook een anarchisme-logo.

Als anarchistes verzetten de vrouwen van Atalanta zich tegen elke vorm van onderdrukking. Anarchisme vonden ze ook passend omdat ze activisme vanuit vrolijkheid wilden benaderen, ze noemen anarchisme “het vrolijkste isme dat er bestaat”. Ze engageerden zich al vroeg met de strijd tegen rassendiscriminatie. In een stuk voor de Vrouwenkrant in 1984 riep Rymke witte vrouwen op uit hun passiviteit te stappen en zich in te zetten tegen racisme binnen de vrouwenbeweging. In 1985 drukte Atalanta de Zwarte Vrouwenkrant van Stichting Zwarte vrouwen & racisme uit Arnhem. In die periode maakte ze ook stickers voor een actie tegen zwarte piet.

Begin jaren tachtig werden Rymke en Weia veganist. Toen ze samen met een vriendin een artikel schreven over het verband tussen feminisme en veganisme, werden ze bekritiseerd. Maar voor hen bleef veganisme een kernthema: het tegengaan van de onderdrukking van zowel mens als dier is belangrijk. Rymke en Weia gingen veganistisch én biologisch eten, maar beperkten hun veganisme niet enkel tot voedsel. Ze gingen ook dier- en milieuvriendelijk werken en gebruikten grijs kringlooppapier voor hun uitgaven. Inmiddels runnen ze aan huis een klein winkeltje met biologische producten, in ecowijk Het Groene Dak.

Women in Print

Atalanta wilde tegenwicht bieden aan mainstream media door radicale, anarchistische en feministische standpunten op eigen wijze te verspreiden. De Utrechtse drukkerij en uitgeverij behoort daarmee tot de Women in Print Movement, een internationale beweging van vrouwendrukkerijen, -uitgeverijen en -boekwinkels die onderdeel was van de tweede feministische golf.

Veel Women in Print-initiatieven werkten op een andere manier dan gebruikelijk was in het boekenvak. Antihiërarchische en antikapitalistische werkwijzen kwamen veel voor, ook bij Atalanta. Zo wilden de oprichtsters geen geld verdienen met hun drukkerij en uitgeverij. De prijzen van publicaties waren enkel een vergoeding voor materiaal- en maakkosten.

De distributie van uitgaven deden de vrouwen zelf, via de post en stands bij ideologisch verwante evenementen of boekenbeurzen. Pogingen om Atalanta’s boeken, pamfletten, affiches en spelletjes in boekwinkels te krijgen, waren in de beginjaren weinig succesvol. Volgens de vrouwen van Atalanta konden (vrouwen)boekhandels hun uitgaven begin jaren tachtig nog moeilijk plaatsen:

Als je iets schrijft waar feministiese èn milieuzaken aan de orde komen, dan loop je de kans dat er in de vrouwenboekwinkel gezegd wordt “dat lijkt me meer iets voor de milieuwinkel”, terwijl ze daar natuurlijk beweren “dat het tipies iets is voor de vrouwenboekwinkel”.

In Utrecht werden uitgaven van Atalanta verkocht in De Rooie Rat – de linkse boekwinkel die tot 2015 bestond – en De Heksenkelder/Savannah Bay. Deze voormalige vrouwenboekwinkel biedt nog altijd ruimte voor Atalanta, die de lijst met uitgaven na meer dan veertig jaar blijft uitbreiden. Ook zijn de spelletjes, zoals het Groene Voeten spel, nog steeds te vinden in boek- en spelletjeswinkels.

Atalanta is nu nog steeds bezig met het schrijven en uitgeven van eigen werk. Dit kan de vorm hebben van uitgaven of blogs, voor bijvoorbeeld digitaal tijdschrift Konfrontatie. Bij de uitgaven zitten romans, een fotoboek, maar ook studies; van insecten of over Weia’s eigen wereldkaart, de Cupola. Atalanta maakt ook nog steeds muziek en treedt op. Met haar uitgaven is ze te vinden op boekenbeurzen en festivals.

Inge Frank van Vught