Entertainer, zanger en acteur

Willem Sonneveld, geboren en getogen in Utrecht, was een Nederlands entertainer, zanger en acteur. Hij is nog altijd bekend van zijn liedjes, zoals Het Dorp (1966), Margootje (1965), Aan de Amsterdamse Grachten (1962) en van de conference Frater Venantius (1964). Omwille van zijn carrière hield hij zijn homoseksualiteit geheim voor het grote publiek.

Kruidenier

De ouders van Wim Sonneveld, hadden een kruidenierszaak in de J. P. Coenstraat 84. Op vierjarige leeftijd verloor hij zijn moeder. Zijn vader was een man van normen, waarden en strikte regels. Alle zes kinderen kregen taken in het huishouden en de kruidenierszaak. Wim gaf al gauw blijk van zijn ondernemende en artistieke talent. Hij verkocht postzegels in de winkel en organiseerde met vriendjes voorstellingen, waarvoor hij ook toegang vroeg. Als jongeman had hij verschillende banen, maar het bloed kroop waar het niet gaan kon. Zo besteedde hij het geld dat hij van zijn vader kreeg voor een boekhoudcursus aan zanglessen. Niet tevergeefs: op 29 september 1934 maakte hij op zeventienjarige leeftijd zijn radiodebuut bij de Katholieke Radio Omroep / KRO.

Ménage à trois

Rond die tijd ontmoette hij ook Huub Janssen, een uitgetreden kloosterling, met wie hij in Amsterdam ging wonen. Voor zover bekend zijn eerste serieuze homorelatie.

Jaren later, in 1947, kreeg Wim Sonneveld ook een relatie met Friso Wiegersma. Wiegersma vertelde daarover:

‘Ik heb me letterlijk aan hem opgedrongen door acht keer naar het programma ‘t Is maar comedie’ te gaan. In mijn beste pak zat ik daar, midvoor op de eerste rij. […] Maar verder gebeurde er niets, zodat ik bij de achtste keer dacht: nu kan ik het verder wel schudden, want m’n centen zijn op. Gelukkig liet Wim mij toen op het allerlaatste moment een briefje brengen door de ouvreuse. Ik werd gevraagd naar de artiestenuitgang te komen. Wim nam me die avond mee naar huis en daar was meteen sprake van liefde.’

Sonneveld handhaafde zijn relatie met Huub Janssen, wat leidde tot een wat ingewikkelde ménage à trois, die zijn hele leven duurde. Friso:

‘Voor mij was de situatie duidelijk, het was kiezen of delen. […] Op een gegeven moment heb ik me gerealiseerd dat een ander misschien een lastige schoonmoeder heeft. En ik had Huub.’

Wim afficheerde beide mannen naar buiten vaak als ‘vaste medewerkers’.

Nichterig

Als je nu naar opnamen van Wim Sonneveld kijkt, ziet hij er toch vaak wat nichterig uit, maar het grote publiek van toen had het niet in de gaten. Artiesten werden vaker als ‘raar’ gezien. Het is goed te begrijpen dat Wim zijn homoseksualiteit verborgen hield. Hij was bang dat een coming out het einde zou betekenen van zijn carrière. En die angst was niet ongegrond. Het waren andere tijden.

Ongezond en onnatuurlijk

Niek Engelschman, medeoprichter van het COC, zei over de jaren 40:

‘Het was in die tijd beter voor je carrière om het homowereldje een beetje op afstand te houden.’

En in 1944 schreef een Telegraafrecensent over het publiek in het Leidsepleintheater:

‘Moet dit bij cabaretpremières stééds ongezond en onnatuurlijk zijn?’

De goede verstaander begreep wat er bedoeld werd. Na de oorlog werd het er niet veel beter op. De KRO weigerde jarenlang met Wim Sonneveld te werken omdat hij homoseksueel was.

Bij de verklaring waarom het grote publiek en Sonneveld elkaar pas laat hebben gevonden, haalde hij zelf, in bedekte bewoordingen, zijn homoseksualiteit aan:

‘Mijn aard, mijn manier van doen, paste vroeger veel minder bij de tijd dan nu. Nog niet zo lang accepteren Nederlanders sarcasme en ironie. Bovendien bekeken ze me vijftien, twintig jaar geleden heel anders. Ik was dan wel de artistieke jongen met talent, maar ik kleedde me anders, ik sprak anders, ik bewoog me anders.’

Tournee gecancelled

In 1947 wilde Wim zijn vriend Huub meenemen op een tournee naar Indië, georganiseerd door de Nationale Inspanning Welzijnsverzorging Indië (NIWIN) die zich inzet voor de welzijnszorg onder de militairen in Nederlands-Indië. Huub speelde een kleine rol in een sketch waarin de Verenigde Staten, Engeland en Rusland als stoute jongetjes in matrozenpakjes werden voorgesteld. NIWIN cancelde de tournee. De kranten meldden allemaal dat er iemand van het Sonneveld-cabaret geweigerd is, maar niet wie het is of met welke reden. In artiestenkringen wist men wel van de hoed en de rand:

‘als Lou Bandy [een beroemde entertainer] een buitenechtelijk vriendinnetje had willen meenemen, was dat voor het NIWIN geen probleem geweest’.

Sonneveld was woedend en spande een proces aan tegen de NIWIN. Hij won en kreeg een schadevergoeding van 10.000 gulden. NIWIN ging in hoger beroep en daarna zelfs in cassatie bij de Hoge Raad. Pas in 1951 werd de zaak afgesloten. De Hoge Raad bevestigde de eerste uitspraak. Sonneveld won.

Het hoge woord

In zijn latere leven werd Sonneveld wel wat relaxter over zijn homoseksualiteit, maar het hoge woord kwam er nooit en public uit. Eén keer, bijna… In een documentaire van Kees Brusse in 1971 zei hij:

‘Met de religie ben ik het eens, dat je gelijk bent aan God. In dit opzicht dat je compleet alles hebt. Daarom zijn burgerlijke mensen, die zich afsluiten, zulke walgelijke mensen, omdat ze een grens aan zichzelf stellen. We hebben alles in ons. Ik ben alles. Ik ben én hetero én homoseksueel én lesbisch … ik ben alles … en religieus.’

COC-voorzitter Benno Premsela probeerde Sonneveld over te halen om uit de kast te komen, omdat hij een belangrijk voorbeeld zou kunnen zijn. Hij slaagde er niet in. Sonneveld in een kranteninterview:

‘Ik weet natuurlijk wel dat het publiek gissingen maakt over mijn privéleven. Dat doen ze dan maar als ze daar zin in hebben. Homoseksualiteit heeft niks, niks met mijn vak te maken. Zou een homoacteur anders acteren dan een ander, dan zou dat wel een slecht artist zijn.’

Een mens wil d’r wel eens gelukkig zijn

Is er dan helemaal geen homoseksualiteit te vinden in Sonnevelds werk? Toch wel, maar het is goed zoeken. In zijn laatste show in 1971 met Willem Nijholt en Corry van Gorp, zat de sketch ‘Een mens wil d’r wel eens gelukkig zijn’, over een echtpaar met een zoon die via contactadvertenties in het blad Vrij Nederland allerlei relaties aanknoopt. Wim speelde in de sketch onder andere een Chinese homoseksueel:

Chinees, homofiele oud’re man

Hoopt vrind vinden te zullen

Waaraan hij het mysterie van

Het verre oosten kan onthullen

Maar het meest expliciet was hij wel in het nummer Een moeder is altijd een weelde, waarin een nichterige man vertelt hoe beschermd hij is opgevoed door zijn moeder:

… De jongens op school waren vreeslijk

Zo wild maar mijn moeder die zei

‘Zo gauw het kan lieve jongen, dan

Kom jij in de parfumeriezaak bij mij’;

Een goeie vriend van d’r, een dokter

Heeft me toen voor de dienst afgekeurd

O, als ik denk aan die ruwe soldaten

Wat er toen met me kon zijn gebeurd …

Het zat in de ‘one man’ show ‘Wim Sonneveld en Ina van Faassen’ die in première ging in 1966.

Ha, daar is ie

Op 56-jarige leeftijd overleed Wim Sonneveld totaal onverwacht aan een hartaanval. Op dinsdag 11 maart 1974 werd hij onder enorme belangstelling begraven op de Rooms Katholieke begraafplaats Buitenveldert in Amsterdam. Journalist en tekstschrijver Simon Carmiggelt sprak die avond om acht uur op beide zenders die Nederland rijk was:

‘Als hij opkwam dacht je: ha daar is ie. En als het doek viel, dan dacht je: wat jammer dat het afgelopen is. Dat laatste formuleert eigenlijk de gevoelens die zowel de toeschouwers als vrienden vandaag hebben; wat jammer dat het al afgelopen is.’

Nalatenschap

‘Over zes jaar zeggen ze: Sonneveld, Sonneveld, wie was dat ook weer. Een misschien is er nog één man die mij op mijn tachtigste in de Leidsestraat herkent. Het heeft toch allemaal niets te betekenen.’

zei Sonneveld in een interview in 1970. Het tegendeel is waar. Liedjes als Margootje en Aan de Amsterdamse grachten zijn nog regelmatig te horen. Het Dorp staat in de Top 2000 lijst 2022 op nummer 56. Er zijn na zijn dood diverse CD en DVD-verzamelboxen verschenen, een tiental boeken, een toneelstuk en twee musicals over hem. De Wim Sonneveldprijs is een belangrijke Nederlandse kleinkunstprijs. De grote zaal van het De la Mar theater in Amsterdam heeft zijn naam. Er is een brug naar hem vernoemd en er staan beelden van hem in Utrecht (Nikkelen Nelis in 1985 gemaakt door Johan Jorna) en Schin op Geul.

Zijn partner Huub Janssen overleed in 1984 en werd bij Sonneveld in het graf geplaatst. Daar was ook nog ruimte voor zijn andere partner Friso Wiegersma, maar die werd na zijn dood in 2006 naar eigen wens gecremeerd.

Carel Jansen