1931-1994

PvdA-politica en voorvechter voor gelijke behandeling

Ien Dales zette zich jarenlang in voor minderheden in Nederland. Haar vriendschap met Elizabeth Schmitz en Nel van Dalfsen en haar strijd tegen discriminatie van homoseksuelen werden een bron van inspiratie voor velen binnen de queer gemeenschap.

Catharina Isabella (‘Ien’) Dales werd op 18 oktober 1931 in Arnhem geboren. Zij was de dochter van Teun Dales, groothandelaar in luxe bouwmaterialen, en Wilhelmina (Willy) Holstege. Toen zij tien jaar oud was overleed haar vader. Hierdoor moest haar moeder – een sterke, door het geloof geïnspireerde vrouw – de kost verdienen.

Iens opvoeding binnen de zuil van de Nederlands Hervormde kerk heeft haar karakter voor de rest van haar leven beïnvloed. Ze kon profiteren van een beurs van de kerk voor een opleiding aan het vormingscentrum Kerk en Wereld in Driebergen. Daar werd ze uiteindelijk van 1969 tot 1974 directeur. In 1968 werd ze lid van de Partij van de Arbeid, een lidmaatschap dat van grote betekenis was voor haar toekomst.

Politieke hartstocht

Van 1977 tot 1981 was Ien directeur van de Gemeentelijke Sociale Dienst in Rotterdam. Haar sociale betrokkenheid kon ze verder uitbouwen als staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid in het tweede kabinet Van Agt dat het echter nog geen negen maanden volhield (september 1981 – mei 1982). Bij de Tweede Kamerverkiezingen in september 1982 stond ze op een lage plaats – ze was liever bestuurder dan parlementslid – maar werd toch gekozen. De volgende verkiezingen in 1986 leverden haar ruim 10.000 voorkeursstemmen op. Ze vertrok in 1987 om burgemeester van Nijmegen te worden. Daar kreeg ze de koosnaam ‘Ma Flodder’ vanwege haar onconventionele optreden, haar toegankelijkheid voor gewone burgers en omdat ze wars was van uiterlijk vertoon. Eind 1989 werd ze in het kabinet Lubbers III minister van Binnenlandse Zaken. In die rol loodste zij in 1993 met krachtige pleidooien het wetsvoorstel voor een Algemene Wet Gelijke Behandeling (AWGB) door de Tweede Kamer.

Samenwonende vriendinnen

Ien woonde vanaf 1977 in Utrecht op de 2e verdieping van het monumentale huis aan de Koningslaan 34 met uitzicht op het Utrechtse Wilhelminapark. Het pand was eigendom van Nel van Dalfsen (1925-1991), voormalige collega bij Kerk en Wereld in Driebergen. Nel woonde op de 1e verdieping. De keuken en grote eetkamer op de begane grond en de tuin waren bestemd voor gezamenlijk gebruik terwijl de 3e verdieping gereserveerd was voor gasten. Ien was gek op werken en relaxen in de tuin waar volgens een andere vriendin, collega-politica Hedy d’Ancona, iedere appel en pruim door haar ‘liefdevol werd geplukt, ingemaakt en verorberd’.

Tijdens haar werk voor de gemeentelijke Sociale Dienst in Rotterdam ontstond ook een sterke band met de toenmalig Rotterdamse wethouder Elisabeth Schmitz (1938-2024) die later burgemeester van Haarlem zou worden. Zij kreeg later ook een kamer in het Utrechtse huis. Tijdens haar burgemeestersperiode woonde Ien Dales in Nijmegen, maar was ze in het weekend meestal in Utrecht te vinden. De weekenden en de vakanties bracht ze bijna altijd door met haar twee vriendinnen van de Koningslaan. Na de dood van Nel erfde Ien het huis waar Elisabeth haar vrijwel ieder weekend vanuit Haarlem gezelschap hield.

Algemene Wet Gelijke Behandeling

Als minister van Binnenlandse Zaken speelde Ien Dales een hoofdrol in de totstandkoming van de Wet Gelijke Behandeling. Al vanaf midden jaren zeventig werd er buiten en binnen de Tweede Kamer gepleit voor een wet tegen sekse- en homodiscriminatie. Het bleek bijzonder moeilijk om een politiek haalbaar wetsvoorstel te formuleren. Probleem was steeds om het gelijkheidsbeginsel en de vrijheid van onderwijs met elkaar in overeenstemming te brengen. Concreet ging het om de vraag of een (openlijke) homoseksuele of lesbische leerkracht geweigerd mocht worden door een school met religieuze grondslag.

Conservatief christelijke kerkgenootschappen vonden dat een christelijke school het recht moest hebben een homoseksuele leerkracht te weigeren. Dit riep tegenreacties vanuit progressief kerkelijk Nederland op, onder andere vanuit de Utrechtse Domkerk. Daar wilde de kerkenraad een brief naar de regering sturen om aan te geven dat de wet voor leerkrachten geen uitzondering moest maken op grond van godsdienst. Hiervoor nodigde Nel van Dalfsen – hartsvriendin van Dales en toen voorzitter van de kerkenraad – in januari 1982 een lesbisch gemeentelid uit om samen met enkele ouderlingen bij haar thuis die brief op te stellen:

We willen er graag iemand bij die persoonlijk op dit onderwerp betrokken is.

Dat was Gea Zijlstra, die daar graag aan mee wilde werken.

Het was Gea die in 1986 Ien Dales, toen nog Kamerlid, benaderde met de vraag of ze een forum vanuit de Landelijke Werkgroep Geloof en Levensbeschouwing van het COC wilde voorzitten over een Wet Gelijke Behandeling en het CDA-rapport 1+1 = samen. Zijlstra vertelde Dales dat die werkgroep een voorkeur had voor een lesbische of homoseksuele voorzitter. Dales liet toen weten zelf niet lesbisch te zijn, maar de homobeweging wel te steunen en het daarom te willen doen.

Het wetsvoorstel dat Dales uiteindelijk in 1993 samen met haar CDA-collega van Justitie Ernst Hirsch Ballin verdedigde was al het vijfde sinds 1981. Als het om homoseksualiteit ging, was de kern van het voorstel dat een school geen onderscheid mocht maken vanwege ‘het enkele feit’ van een ‘homo- of heteroseksuele gerichtheid’. Als er zich twijfelgevallen voordeden inzake de afweging tussen het discriminatieverbod en de vrijheid van onderwijs, dan moest de rechter beslissen, al of niet na een uitspraak van een nieuw ingestelde Commissie Gelijke Behandeling. De manier waarop ze het wetsvoorstel verdedigde, oogstte binnen en buiten de Kamer alom bewondering, ook van het COC.

Nalatenschap

Toen Ien Dales op 10 januari 1994 plotseling in Utrecht overleed, werd duidelijk hoe geliefd zij bij velen was. Duizenden mensen brachten hun eerbetoon tijdens een bomvolle uitvaart vanuit de Utrechtse Domkerk. Een rouwstoet met honderden volgauto’s, geëscorteerd door motorpolitie, reed via de A12 naar begraafplaats Moscowa in Arnhem. Om alle grafkransen en boeketten te vervoeren waren er drie vrachtauto’s nodig.

Ien Dales was altijd terughoudend over haar privéleven. Binnen de Hervormde Kerk in Utrecht veronderstelden sommigen dat Ien en Nel een lesbische relatie hadden. Na haar dood heeft toenmalig minister-president Lubbers in zijn eerbetoon haar ‘geout’, alsof ze een relatie met Elisabeth had. In de in 2024 verschenen biografie Pontificaal sociaal bevestigt Sylvester Hoogmoed echter dat Ien en Elisabeth altijd gezegd hebben dat hun vriendschap en die met Nel van Dalfsen een innige hartsvriendschap betrof, maar dat er geen sprake was van een lesbische relatie. Een andere wederzijdse vriendin, die ook een tijdje in het Utrechtse huis woonde, Clan Visser ’t Hooft zegt in de biografie ook nooit iets van een lesbische relatie te hebben gemerkt:

Ze raakten elkaar ook nooit aan, ik heb ze elkaar nooit innig zien omhelzen of zo, dat deden ze gewoon niet. Ien kon ontzettend warm en hartelijk zijn, ongelofelijk, maar het had nooit een fysieke component.

Van Elisabeth Schmitz weten we sinds de rouwadvertentie geplaatst na haar overlijden op 31 december 2024 dat ze een ‘echtgenote’ achterliet.

De nalatenschap van Ien Dales leeft voort in de Dales-lezing en de Burgemeester Dales-prijs, beide in 1996 ingesteld door het COC Nijmegen ter gelegenheid van hun 25-jarig jubileum. De prijs wordt jaarlijks uitgereikt aan een persoon of organisatie uit Nijmegen die diversiteit en respect hoog in het vaandel heeft staan, zoals bedoeld in artikel 1 van de Grondwet. Utrecht kent een Ien Dalessingel langs de Haarrijnseplas. Ook verschillende andere gemeenten kennen naar haar vernoemde straten.

Gea Zijlstra, Gianna Mula en Maurice van Lieshout