Lesbisch icoon
Feministisch boekverkoper, vertaler en uitgever, presentator en lustobject in een lesbische fotoroman. Sylvia Bodnár was het allemaal, maar vooral ook een in Utrecht gestrande vrijdenker met heimwee naar Hongarije.
Op 23 juni 1946 werd Sylvia in Hengelo geboren als vierde kind van Erzibet en Frits Bodnár. Zij waren ter wereld gekomen in Hongarije, een land dat was ontstaan na het einde van de Eerste Wereldoorlog (1914-1918).
Sylvia’s ouders verlieten als kleuters Hongarije, waar na de oorlog hongersnood heerste. Om aan te sterken, kwamen zij via het Internationale Rode Kruis en Centraal Comité voor Hongaarsche vacantie-kinderen terecht bij pleeggezinnen in Nederland. Zoals veel vacantie-kinderen bleven Frits en Erzibet in Nederland. Daar stichtten zij samen een gezin, maar in de jaren vijftig scheidden hun wegen en woonde Erzibet met haar kinderen in een kraakpand.
De wereld die haar ouders hadden verlaten, bleef Sylvia altijd trekken. In de jaren zestig gaf zij als student in Utrecht mede vorm aan een studie die zij zelf graag wilde studeren: Hongaarse Letterkunde.
Vriendinnen
Mensen die haar hebben gekend, kwalificeren Sylvia als vanzelfsprekend lesbisch. Midden jaren zestig reageerde ze op een contactadvertentie van C.I. (Irma/Ronnie) Dessaur, die toen filosofie in Leiden studeerde en onder haar pseudoniem Andreas Burnier naam begon te maken als schrijver. Ze hadden een korte verhouding; Sylvia figureert als Hongaarse immigrante Marty Kotal in Burniers verhaal ‘Volgend jaar in Jeruzalem’, opgenomen in de bundel De verschrikkingen van het noorden (1967).
Sylvia had meer beroemde vriendinnen. Eind jaren zestig had ze een verhouding met de Britse zangeres Dusty Springfield (Mary O’Brien), die een tijdje bij haar in Utrecht woonde. Vanaf midden jaren tachtig had ze een zo’n tien jaar durende relatie met journaliste Rémi van der Elzen, bekend van onder andere het radioprogramma Homonos (1982-1995), over homoseksualiteit, en het interviewprogramma Teevee Studio (1993-1998).
De Heksenkelder
In 1974 bedachten Sylvia en haar toenmalige geliefde Dorelies Kraakman (1946-2002) het plan voor een feministische boekwinkel in Utrecht. Ze formeerden Stichting BEF (ter Bevordering van Emancipatie en Feminisme), verwierven subsidies, kochten het pand Oudegracht 261 en verbouwden dat met vrienden. Op 3 december 1975 was de feestelijke opening van boekwinkel De Heksenkelder en café De Heksenketel.
‘Wij zijn niet anti-man, maar wel vóór de vrouw’, zei Sylvia in 1975 tegen een van de vele journalisten die over ‘De Heks’ schreven en zich afvroegen of ook mannen welkom waren. Een ander terugkerend thema in krantenberichten is het belang dat beide vrouwen hechtten aan een professionele inrichting: ‘Dus geen drie sinaasappelkistjes, maar goed spul. We hebben veel zelf gedaan, verven en timmeren en zo. En er zit niet veel geld in, maar het ziet er wel goed uit. Waarom zou een vrouw rot moeten zitten.’ Met beperkte middelen hadden ze bovendien geprobeerd een chique uitstraling in het café te realiseren: ‘dus geen bruin, maar Art déco’.
Die stijl van het interbellum sprak Sylvia aan; zij was gefascineerd door het netwerk van lesbische vrouwen die toen in Parijs mede vorm gaven aan moderne literatuur – zoals de schrijfsters Djuna Barnes, Gertrude Stein en Natalie Barney, en de boekverkoopsters Sylvia Beach en Adrienne Monnier.
Lesbisch icoon
Vanaf de start wilde De Heksenkelder ook vertalingen van buitenlandse boeken uitgeven; in maart 1977 informeerde Sylvia bijvoorbeeld bij de Diana Press in Baltimore naar de vertaalrechten van Lesbianism and the women’s movement (1975), een verzameling artikelen van The Furies. Dit was een radicaal-lesbisch collectief in Washington, D.C. dat zich verzette tegen heteronormativiteit en lesbisch separatisme zag als een voor de emancipatie van vrouwen noodzakelijke stap.
Voor zover bekend is er nooit een Nederlandse vertaling verschenen, maar Sylvia was prominent aanwezig in een radicaal-lesbisch project van eigen bodem: Lesbisch Prachtboek (1979). Onder redactie van Maaike Meijer, Mieke van Kasbergen, Ineke van Mourik en Dorelies Kraakman zochten auteurs in verschillende genres ‘naar de culturele en politieke erfenis die hen als lesbiennes verbindt’ om daarmee ‘een erotischer, vrouwelijker wereld’ te realiseren.
Eén van de bijdragen aan deze bestseller was ‘Haar liefde stond op het spel’, een fotoroman waarin Guusje met haar lesbische motorbende wedt dat zij de aantrekkelijke Marga van Laarhoven kan versieren. Sylvia Bodnár speelde Marga en werd een lesbisch icoon.
Vrijdenker
Eind jaren zeventig was de relatie tussen Sylvia en Dorelies voorbij; rond 1980 verdwenen beiden uit De Heksenkelder.
Kraakman ging in Amsterdam geschiedenis studeren en werd, samen met Gert Hekma, het boegbeeld van de vakgroep Homo & Lesbische Studies aan de Universiteit van Amsterdam.
Sylvia bleef in Utrecht wonen en begon haar eigen uitgeverij: Vrouw Holle. Vanaf 1981 publiceerde zij vertalingen van vrouwelijke auteurs, met nadruk op schrijfsters uit Centraal- en Oost-Europa. Midden jaren tachtig werd Sylvia ook radiopresentator. Eerst bij het literaire KRO-programma Lezen voor de lijst, in de jaren negentig gevolgd door het spirituele programma Ararat.
De laatste jaren van haar leven werkte Sylvia aan een biografie van Giordano Bruno (1548-1600), een Italiaanse vrijdenker die als ketter op de brandstapel stierf en wordt beschouwd als martelaar voor de vrije gedachte. Sylvia’s biografie van Bruno bleef onvoltooid; ze stierf op 21 mei 2010 plotseling aan een hersenbloeding.
Marijke Huisman
Lesbisch Prachtboek
Beelden uit de fotoroman die Sylvia Bodnár beroemd maakte in lesbisch-feministische kringen.

De fotoroman ‘Haar liefde stond op het spel’ uit het Lesbisch Prachtboek is online te vinden op de site ‘Vrouwen nu voor later, tweede feministische golf online‘.
Over het waarom van de lesbische fotoroman ‘Haar liefde stond op het spel’ in het Lesbisch Prachtboek heeft één van de makers, Pamela Pattynama, een lezing gegeven. (bron: IHLIA, duur: 9.41 min.)
Bronnen
Archief Heksenkelder/Heksenketel in Atria. Kennisinstituut voor Emancipatie en Vrouwengeschiedenis, Amsterdam.
Astrid de Beer, Kraakman, Theodora Elisabeth, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Kraakman
Marijke Huisman e.a., Savannah Bay. Geschiedenis van een bijzondere boekwinkel, 1975-2019 (Utrecht: De Luister, 2019).
Noah Littel, ‘Lesbisch Prachtboek’, Website With Pride, https://withpride.ihlia.nl/story/lesbisch-prachtboek/.
Elisabeth Lockhorn, Andreas Burnier, metselaar van de wereld (Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Augustus Atlas Contact, 2015).
Ineke (Daniel) van Mourik, ‘In Memoriam Sylvia Bodnár (1946-2010)’, Blog The Flying Camel, https://theflyingcamel.nl/in-memoriam-sylvia-bodnar-1946-2010/
‘Pleegkinderen uit Hongarije’, Website Vijf eeuwen migratie, https://vijfeeuwenmigratie.nl/migratiebeweging/pleegkinderen-uit-hongarije
Jann Ruyters, ‘Heldin van het lesbische leven. Sylvia Bodnár 1946-2010’, Trouw, 28 juni 2010.
Illustraties
Sylvia Bodnár, circa 2010. Bron: Ineke (Daniel) van Mourik, ‘In Memoriam Sylvia Bodnár (1946-2010)’, Blog The Flying Camel, https://theflyingcamel.nl/in-memoriam-sylvia-bodnar-1946-2010/
Dorelies Kraakman (links) en Sylvia Bodnár (rechts) in De Heksenkelder, 1975. Bron: Wilma de Hoog, Utrechtse roze routes. Twee stadswandelingen (Nijmegen: Vita, 1997).
Uitnodiging voor het 5-jarig jubileum van De Heksenketel en De Heksenkelder in Art deco-stijl, 1980. Archief Heksenkelder/Heksenketel, Atria, Amsterdam.
Sylvia Bodnár als Marga van Laarhoven in Lesbisch Prachtboek (Amsterdam: Feministische Uitgeverij Sara, 1979), p. 186.
Advertentie in Lover, driemaandelijks Literatuuroverzicht voor de vrouwenbeweging, 1981, nummer 4.