Roze driehoek, regenboog en andere symbolen

Een groene anjer, het yin-yangteken, de roze driehoek, de Amazonebijl en de regenboogvlag: vele symbolen zijn verbonden met lhbti+’ers en hun emancipatie. De oudste ‘geheime’ symbolen waren vooral bedoeld om elkaar te herkennen. De nieuwere symbolen vanaf de jaren 70 hebben meer functies: herkenbaar zijn voor iedereen, trots en strijdvaardigheid uitdragen. Ze verwijzen niet alleen naar de identiteit van de gebruiker, maar ook naar diens geschiedenis, verlangens en de verbondenheid met een eigen gemeenschap.

Geheime symbolen

In tijden dat homoseksualiteit als een zonde, ziekte of misdaad gold, hielden de meeste homoseksuele mannen en lesbische vrouwen hun seksuele voorkeur verborgen. Alleen bij speciale gelegenheden gaven ze anderen wel eens een hint door opvallende kleding, sieraden of attributen. Een man die zich kleedde als een dandy of een vrouw die een jasje en broek droeg hoefde niet ‘zo’ te zijn, maar zond wel een signaal uit dat die mogelijkheid aanwezig was. Dat kon ook op andere manieren zoals het ‘laten rondslingeren’ van een roman met homoseksuele of lesbische thematiek terwijl je bezoek ontving. De gast zag dan bijvoorbeeld een boek van Oscar Wilde of De bron van eenzaamheid van Radclyffe Hall op een salontafeltje liggen – met de voorzijde naar boven.

Het was diezelfde Wilde die in de jaren negentig van de 19e eeuw zijn fans vroeg om in het theater een groene anjer te dragen (de kleur ontstond door toevoeging van een kleurstof aan het water). Een paar jaar lang was dat gebruik in Londen en Parijs populair en werd degene die zo’n ‘onnatuurlijke’ bloem op de revers van zijn jasje droeg verdacht van ‘onnatuurlijke’ neigingen. Wie ernaar gevraagd werd, kon altijd zeggen – zoals Wilde zelf deed – ‘ik vind het gewoon mooi, het heeft geen speciale betekenis’. Het gebruik van zulke symbolen duurde meestal niet lang en bleef beperkt tot een klein verspreidingsgebied.

Bepaalde kleuren en bepaalde bloemen zijn vanouds aan homoseksualiteit gekoppeld al was dat meestal tijd- en plaatsgebonden. De betekenis ervan was vaak alleen bekend bij een kleine groep ingewijden.

Groen, de kleur van Wildes anjer, zou, zo werd in het Engeland van de 19e eeuw gedacht, de favoriete kleur van homo’s zijn. Andere kleuren die in de loop van die en de volgende eeuw aan queers werden gekoppeld waren rood, roze en diverse paarstinten. Naast de (groene) anjer werden andere bloemen geassocieerd met tegennatuurlijke liefde: de zonnebloem, de lelie, het viooltje en de hyacint (via de Griekse held Hyacinthus, minnaar van Apollo).

Tot die geheime symbolen behoort ook het yin-yangteken. Tussen midden jaren 50 en 1964 was dat het logo van het COC. Het symbool verwijst onder andere naar innerlijke harmonie en het verenigen van het mannelijke en het vrouwelijke. COC-leden konden een klein speldje met het symbool dragen waardoor ze voor elkaar herkenbaar waren, maar anderen wijs konden maken dat ze geïnspireerd werden door de Chinese yin-yangfilosofie.

Roze driehoek

Vanaf de jaren 70, toen homo’s en lesbo’s meer naar buiten traden en publiekelijk streden voor hun rechten, kwamen er nieuwe symbolen met een ander karakter. Het bekendste daarvan is de roze driehoek, in 1972 geïntroduceerd door een radicale Duitse flikkergroep (RotZSchwul uit Frankfurt) en daarna massaal overgenomen in Europa en Noord-Amerika.

De roze driehoek is afkomstig uit het Duitse nazirijk waarin vanaf midden 1935 niet alleen seksuele handelingen tussen twee mannen strafbaar waren maar ook daden ‘met een seksuele bedoeling’ als kussen en uitwisselen van blikken tussen twee volwassenen of een volwassene en een minderjarige van hetzelfde geslacht. Wie opgepakt werd, liep kans in een concentratiekamp te verdwijnen, een lot dat tienduizenden mannen in Duitsland overkwam. Naar schatting 15.000 van hen overleefden het niet.

Vanaf 1937 werd in de concentratiekampen een systeem ingevoerd waarin alle gevangenen een driehoek droegen in een kleur die verwees naar hun ‘misdrijf’. Homoseksuele mannen kregen een roze driehoek die een stuk groter was dan de andere driehoeken waardoor hun ‘afwijking’ direct herkenbaar was. In de kampen hadden ze de laagste status en kregen ze meestal het zwaarste werk te verrichten.

Omdat lesbische seks niet wettelijk strafbaar was, ondernamen de nazi’s onder die noemer geen specifieke actie tegen vrouwen. Veel lesbische vrouwen kwamen echter wel achter het prikkeldraad terecht omdat ze ‘antisociaal’, ‘arbeidsschuw’ of communistisch zouden zijn. Zij kregen een zwarte driehoek op hun kampkleding.

Wat oorspronkelijk voor de nazi’s een teken van degeneratie, onmaatschappelijkheid en verdorvenheid was en voor de homoseksuele gevangenen zelf een symbool van slachtofferschap bogen radicale Duitse flikkers om naar een geuzenteken. Dat verwees niet alleen naar discriminatie en onderdrukking, maar ook naar trots en strijdvaardigheid. In ons land namen de Rooie Flikkers in Nijmegen het symbool over in 1975, snel gevolgd door andere groepen. In Utrecht waren het vooral de meer vooruitstrevende leden van het COC en Pann die zich met de roze driehoek tooiden.

De roze driehoek voorzag in een behoefte in een tijd waarin ‘flikkers’ en ‘potten’ (ook twee geuzennamen) een krachtig symbool nodig hadden om zichzelf te presenteren en de heterowereld te confronteren met hun bestaan en hun strijd. De driehoek werd gedragen in de vorm van speldjes, buttons en kettinghangers en was jarenlang een bijna onmisbaar onderdeel voor de ontwerpen van affiches en boekomslagen. Zowel de cover van het landelijk COC-blad Sek als de boeken in de publicatiereeks van Homostudies Utrecht waren jaren lang voorzien van een driehoek in de linkerbovenhoek. De aids-actiegroep Act Up draaide in de jaren 80 de driehoek om – de punt naar boven –, vaak in combinatie met de slogan ‘Silence = Death’.

Omdat de roze driehoek verwees naar gevangen gezette mannen in de nazitijd gold het gebruik onder lesbische vrouwen als minder vanzelfsprekend en soms als omstreden. Het initiatief om in plaats van een roze een zwarte driehoek te dragen kreeg echter weinig navolging. Vanaf dezelfde jaren 70 gingen (lesbisch)-feministische groepen meer de kleur paars gebruiken, zoals in de radicaal-lesbische actiegroep Paarse September. Ook het dubbele vrouwenteken en het amazonebijltje deden in die jaren hun intrede.

Met de driehoek werd ook de kleur roze populair in de queer beweging en om naar lhbti+ activiteiten te verwijzen. Die populariteit bleef, ook nadat de driehoek steeds meer uit het straatbeeld verdween. Dat uit zich in nog bestaande namen als Roze Zaterdag (jaarlijkse landelijke demonstratie), Roze Maandag (op de kermis in Tilburg), de Roze Loper (keurmerk voor seksuele diversiteit in zorg- en welzijnsorganisaties) en Roze Links (landelijk netwerk binnen Groen Links). De roze driehoek werd ‘vereeuwigd’ in het Amsterdamse Homomonument bestaande uit drie grote granieten driehoeken waarvan er twee direct verwijzen naar het oorlogsverleden. Hun punten wijzen in de richting van respectievelijk het Anne Frankhuis en het Nationaal Monument op de Dam.

‘Klassieke’ symbolen

De groei van de queer beweging vanaf de jaren 70 ging gepaard met de introductie van andere symbolen naast de roze driehoek. En net als bij die driehoek ging het om de eigen ‘vertaling’ van een al bestaand symbool, dat opvallend vaak afkomstig was uit de klassieke oudheid.

Bij de verdubbeling van de tekens voor mannelijk en vrouwelijk: ⚢ en ⚣, populair op buttons en als kettinghangers, waren de gebruikers zich er misschien niet altijd van bewust dat het oorspronkelijk ging om de Romeinse astrologische tekens voor Mars (mannelijk) en Venus (vrouwelijk).

Ook bij de introductie van de Griekse letter Lambda deed de klassieke oorsprong er minder toe. De kleine letter lambda (λ) werd in 1970 door de New Yorkse Gay Activists Alliance geadopteerd als symbool voor de Amerikaanse homobeweging. Vier jaar later namen de deelnemers aan het Gay Rights Congress in Edinburgh het teken over als internationaal symbool. Ontwerper Tom Doerr koos voor de lambda omdat die in de scheikunde de samenballing van energie symboliseert. De betekenis werd daarna uitgebreid naar de letter L voor ‘Liberation’ (bevrijding) en naar synergie, het idee dat het geheel groter is dan de som van de samenstellende delen. Het symbool werd (en wordt) vooral gebruikt in Noord- en Zuid-Amerika, maar sloeg in Europa en Nederland minder aan.

Ook de labrys heeft een klassieke achtergrond. De dubbele, gespiegelde bijl, was een heilig symbool in verschillende oude culturen. Voor lesbisch-feministen was vooral de relatie met de Amazonen belangrijk. Dat was de naam die de Grieken gaven aan een mythisch, uit vrouwen bestaande, krijgsvolk uit het Verre of Nabije Oosten dat zonder mannen leefde (die waren alleen een keer per jaar welkom voor de voortplanting). Al in het begin van de vorige eeuw werd er een verband gelegd tussen de Amazonen en een lesbische cultuur. Voor lesbisch-feministen in de jaren 70 en later gold de ‘Amazonebijl’ of labrys als een symbool dat staat voor kracht en emancipatie.

Regenboogvlag

De oorsprong van de over de hele wereld populaire regenboogvlag ligt in 1978. Toen ontwierp Gilbert Baker (1951-2017), kunstenaar en in de jaren 80 lid van drag activistengroep Sisters of Perpetual Indulgence, een vlag met acht kleurbanen. Hij koos de regenboog als symbool van diversiteit en hoop en zou geïnspireerd zijn door de song ‘Over the Rainbow’ van Judy Garland. Grote, zware met de hand genaaide exemplaren van de vlag werden voor het eerst gebruikt bij de San Francisco Gay Freedom Day Parade op 25 juni 1978.

De acht banen stonden toen nog niet voor verschillende identiteiten, maar voor kenmerken van de gay en lesbische gemeenschap: fel roze (seksualiteit), rood (leven), oranje (geneeskracht), geel (zonlicht), groen (natuur), turqoise (magie), indigo (kalmte) en paars (geest). Zowel het symbool van de regenboog als die acht eigenschappen waren stevig geworteld in de hippie- en Love & Peace-beweging aan de Amerikaanse westkust.

Voor massaproductie moest het aantal kleuren teruggebracht worden naar zes. Het was deze versie die in de jaren negentig de wereld veroverde en de basis werd voor latere aanpassingen. Dat kon gemakkelijk omdat Baker en zijn assistenten bewust geen copyright hadden aangevraagd.

In 2017 voegde de Amerikaanse queer activiste Amber Hikes een zwarte en een bruine baan toe als teken voor de strijd van queer van kleur. Een jaar later ontwierp de non-binaire Amerikaanse kunstenaar Daniel Quasar een vlag met links puntige banen in dezelfde kleuren plus roze, blauw en wit om trans identiteiten te vertegenwoordigen. Zwart werd de baan voor slachtoffers van geweld en van aids. In de ‘Intersex-Inclusive-Pride-Flag’ zoals die tegenwoordig wordt gebruikt is de witte driehoek links op initiatief van de Britse activist en kunstenaar Valentino Vecchietti vervangen door een gele driehoek met een paarse cirkel afkomstig uit de vlag van de interseksebeweging.

Door allerlei thematische, lokale en regionale groepen zijn in de loop der jaren tientallen varianten op de vlag gefabriceerd. Ter gelegenheid van het 25-jarig jubileum werd in Key West in 2003 een vlag gemaakt met een lengte van 1,6 km. Veel korter, maar ook indrukwekkend is de vlag die door tientallen handen boven het hoofd wordt vastgehouden tijdens de Walk of Love in Utrecht, de laatste jaren tijdens het Utrecht Queer Culture Festival in oktober.

De kleuren van de vlag zijn terug te vinden op voetgangersoversteekplaatsen en fietspaden (zoals in Utrecht), op allerlei soorten merchandise en ze worden bij bijzondere gelegenheden geprojecteerd op overheids- en ander gebouwen zoals de Utrechtse Domtoren. De vlag wappert als herkenningsteken boven de ingang van queer shops en queer-vriendelijke ondernemingen. Queer pride zonder regenboog is ondenkbaar geworden.

Maurice van Lieshout