Van WAF via Spitsroeden naar Kadanz

Op 31 maart 1979 vond het eerste optreden van het Utrechtse flikkercabaret Spitsroeden plaats. Na twee succesvolle programma’s vormden de kernleden drie jaar later de basis voor popgroep Kadanz die een breder publiek – en enkele Top 40-noteringen – wist te bereiken.

Eind jaren zeventig nam niet alleen het aantal homo- en lesbische actie- en gezelligheidsgroepen toe maar ook het aantal flikker- en pottencabaret-, theater- en muziekgezelschappen. De Roze Zaterdagen, festivals en een circuit van COC-afdelingen, kleine en grotere theaters boden een podium aan groepen als Supertamp, de Softies, Juffrouw Sonnica en Tante Gré, Lesbiafonia, Tedje en de Flikkers en het Valsche Nichten Koor. Professionele toneelgezelschappen als De Nieuwe Komedie, Proloog en Het Werkteater kwamen met eigen producties waarvoor de persoonlijke ervaringen van de homoseksuele acteurs uit die gezelschappen de basis vormden.

Binnen dat scala aan amateur-, semiprofessionele en professionele theatergroepen nam het Utrechtse flikkercabaret Spitsroeden een bijzondere plaats in. Stelden de meeste groepen vooral de discriminerende normen van de heterosamenleving aan de kaak, Spitsroeden richtte zich met een mix van sketches, monologen en liedjes vooral op homo’s zelf. In de programma’s Valse Vruchten (1979) en De code van het verlangen (1981) boden ze het publiek zowel erkenning en herkenning als stof tot nadenken. Een voorbeeld van het eerste is een lofzang op ‘de baan’, het genot van het nachtelijke cruisen in parken. Een voorbeeld van het tweede was een nummer waarin de onderlinge verkettering van allerlei actiegroepen aan de kaak werd gesteld.

Werkgroep Atheïstische Flikkers

De kernleden van Spitsroeden – Frans Bakker (student aan de School voor Journalistiek), Kees van den Berg (student sociale academie) en Herman Schulte (student kunstgeschiedenis) –, kenden elkaar van het COC. Kees en Frans waren al eerder met elkaar bevriend. Ze waren alle drie in de jaren zeventig actief in verschillende werkgroepen in de Utrechtse COC-afdeling en richtten samen de Werkgroep Atheïstische Flikkers (WAF) op. De WAF was een reactie op de groeiende aandacht die gelovige COC-leden vroegen en kregen binnen de landelijke vereniging en de Utrechtse afdeling. Met name Frans en Herman schreven daar in het afdelingsblad Seku satirische commentaren op die soms tot heftige discussies leidden. Een van de hete hangijzers was de vraag hoe je je als flikker of pot kon verbinden met een geloof of kerk die eeuwenlang je gevoelens had onderdrukt en nu – in het beste geval – alleen tolereerde onder beperkende voorwaarden (het ‘wel mogen zijn, maar niet mogen doen’ of alleen in een vaste, monogame relatie).

Als kritische COC-leden richtten Frans, Kees en Herman hun pijlen op gelovige medeleden maar ook op anderen, binnen en buiten het COC, die achter modes aanliepen of in hun ogen verblind waren door ideologie of goedbedoelend maar nogal amateuristisch bezig waren. Van hun kritiek op de mannenbeweging in die jaren waren sommige mannen, volgens Frans, ‘erg ontdaan’.

Omdat Frans en Kees al langer bezig waren met muziek maken – beiden hadden plaatjes op hun naam staan – was de stap van scherpe ingezonden stukken schrijven naar een cabaretgroep niet zo groot. Dat gold zeker in een tijd waarin muziek en theater steeds nauwer verbonden raakten met het voeren van politieke en maatschappelijke actie. In 1978 begonnen de drie met flikkercabaretgroep Spitsroeden. Aan het eerste programma deden ook John Brobbel en Hein Kastelein mee, aan het tweede Arjen Oosterbaan.

Confronterend bloot

Spitsroeden ging de confrontatie niet uit de weg. Kees van den Berg herinnert zich – in een interview voor RTV Utrecht – nog goed het allereerste optreden tijdens de openingsweek van het nieuwe COC-pand op 31 maart 1979: ‘Frans kwam bloot op en zei:

Wat is een flikkercabaret zonder confronterend bloot? Waar zit nou die hetero die voor mijn pik zijn ogen sloot?

En bij dat allereerste optreden zaten mijn vader en moeder ook in de zaal en die zeiden: “we vonden het heel leuk maar moest dat nou, dat aan het begin?” Ik zei: “ja dat moest.” ’

Hoewel er een derde theaterprogramma (dat Stuk of De scherven van het geluk zou gaan heten) in de steigers stond, besloten Frans (zanger, componist en tekstschrijver), Kees (toetsenist) en Herman (teksten en percussie) in 1982 zich te specialiseren in muziek en verder te gaan als de popgroep Kadanz. De groep werd aangevuld met Martijn van Tour (basgitaar) en Eric van der Wal (drums). De eerste single ‘In het donker’ werd in een oplage van 1.000 exemplaren in eigen beheer uitgegeven en door Frans en Kees zelf geplugd. Mét succes, waarna er tv-optredens volgde en een platenmaatschappij de groep uitnodigde om een lp op te nemen. Tijdens de opname van dat album, Donkerblauw (1983) verlieten Martijn en Eric de band en werden hun plaatsen ingenomen door Eddy Hilberts (gitaar), Steven Kip (basgitaar) en Ben Jansen (drums). In 1985 stopte de groep om vier jaar later – nu zonder Kees van den Berg – de draad weer op te pakken, een tijdlang met drummer Eric van der Wal die ook meespeelde in de beginjaren.

Top 40-hits

Kadanz behaalde noteringen in de Nederlandse Top 40 met de singles ‘In het donker (zien ze je niet)’ (1983, op nr.23), ‘Intimiteit’ (1984, nr.30), ‘Dagen dat ik je vergeet’ en ‘De wind’ (beide 1989). ‘In het donker’ stond rond de eeuwwisseling ook enkele malen in de (onderste helft van de) Radio 2 Top 2000. De hoogtijdagen van Kadanz vielen samen met die van andere, toen populaire Nederlandstalige groepen als Doe Maar, Het Goede Doel, Toontje Lager en Het Kein Orkest. De leden van de laatste drie bands en die van Kadanz ontmoetten elkaar vaak in het Utrechtse café De Zaak.

De bekendste nummers van Kadanz zoals ‘In het donker’ en ‘Intimiteit’ spraken een groot publiek aan, omdat iedereen er wel een eigen verhaal bij kon bedenken. Het refrein van ‘in het donker’ begint bijvoorbeeld met:

In het donker zien ze je niet / Als je zwijgt dan horen ze je niet / Dus hou je adem nu maar in en stik niet.

Het nummer gaat, aldus Frans Bakker, ‘over dreiging, onderduiken, vluchten voor geweld’, maar voor anderen ging de tekst over homo’s die niet uit de kast (durven) komen. Bij een nummer als ‘Intimiteit’ over de verdwenen intieme vertrouwdheid tussen twee (ex-)geliefden blijft hun sekse ongenoemd, zodat het gevoel herkenbaar is voor alle he-, ho- en biseksuelen die een soortgelijke ervaring kennen. De populairste nummers van Kadanz worden nog iedere maand door duizenden bezoekers op YouTube beluisterd en bekeken.

‘Im Dunklen’

In 1993 verhuisde Frans Bakker naar Curaçao en werd daar radiopresentator en nieuwslezer. Er kwam een eind aan Kadanz in de oude bezetting of wat daarvan nog restte. Later uitgebrachte cd’s met Kadanz of Frans Bakker haalden niet meer de oude successen. Curieus is de Duitstalige hard rock-versie van ‘In het donker’ die Frans nog in 2022 opnam met de Nederlandse heavy metalband Black Knight (‘Im Dunkeln’). In 2025 wordt het album ‘Aan of Uit’ uit 1998 opnieuw uitgebracht door Red Bullet. Sinds enkele jaren woont Frans weer in Nederland.

Herman Schulte legde zich toe op zijn werk als schilder van realistische portretten en scènes zoals het interieur met bezoekers van het Utrechtse gay café De Wolkenkrabber (2007-2008). Kees van den Berg bleef zich in verschillende functies inzetten voor de homo-emancipatie. Dat doet hij nog steeds, onder andere als ambassadeur van Roze 50+ Midden-Nederland en als teamlid van Queer U Stories. Daarnaast vormt hij een muziekduo met Ingeborg Hornsveld dat luisterliedjes ten gehore brengt over queer onderwerpen als de Utrechtse sodomietenvervolging en de door agressie verstoorde Roze Zaterdag in Amersfoort 1982.

Maurice van Lieshout

Kadanz: muziek en beeld